طبق دستورات اسلام معامله‌ای درست و با خیر و برکت است که در آن حق کارگر و خریدار و فروشنده ( یعنی هر سه عامل مهم در داد و ستد ) به درستی و طبق دستور اسلام حفظ شود.

معامله توافق، ارتباط، یا حرکتی است که بین خریدار و فروشنده برای تبادل یک دارایی و وجه صورت می‌گیرد. معامله با تغییر در وضعیت مالی دو یا چند بنگاه یا فرد سروکار دارد. خریدار و فروشنده، شخصیت‌ها یا اشیای مجزایی هستند که اغلب با تبادل اقلام باارزش، همچون اطلاعات، کالا، خدمات، و پول سروکار دارند. حتی اگر کالا در یک زمان و پول در زمانی دیگر مبادله شود نیز همچنان بدان معامله می‌گویند. از این نوع معامله تحت عنوان معاملهٔ دوبخشی یاد می‌شود که بخش اول دادن پول و بخش دوم دریافت کالا می‌باشد.معامله کردن یکی از مسائل مهم در زندگی انسان‌هاست. همواره از گذشته به این امر توجه ویژه‌ای شده، برای انجام یک معامله خوب، عوامل بسیار زیادی دخیل است و باید تمام جوانب کار به درستی سنجیده شود تا هم مال انسان حلال باشد و هم در یک معامله با خیر و برکت هر کسی به حق خود برسد.

پیامبر (ص) می‌فرمایند: خریدار و فروشنده، تا از یکدیگر جدا نشده‌اند، اختیار (فسخ معامله را) دارند. اگر راست بگویند و (عیب را) آشکار بگویند، داد و ستد برای هر دو، برکت خواهد داشت، و اگر (عیب را) بپوشانند و دروغ بگویند برکت داد و ستدشان خواهد رفت.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در حدیث دیگری فرموده‌اند: کسی که مزدِ اجیری را کم دهد، خداوند عملش را باطل می‏‌گرداند و بوی بهشت را که از مسافت 500 ساله به مشام می‏‌رسد، بر وی حرام می‏‌کند.

پیامبر اکرم (ص) همچنین می‌فرمایند: مزد کارگر را پیش از آن که عرقش خشک شود بدهید.

امام علی علیه السلام نیز می‌فرمایند: پیامبر خدا (ص) نهی فرمود از این که کارگری، پیش از تعیین مزدش، به کار گرفته شود.

قرآن كتابی است كه در آن به همه عرصه‌های زندگی انسان، جنبه‌های اقتصادی و اجتماعی توجه شده است. یكی از مسائلی كه اسلام به آن اهمیت وافر داده اصول و قوانین مربوط به دادوستد و معاملات است. با عنایت به مسائل و اتفاقاتی كه روزانه با آنها سروكار داریم، این نكته جالب توجه می‌نماید كه قرآن تا چه اندازه بر ضرورت رعایت دقیق اوزان و مقیاسات و سنجش كامل و صحیح هر كالابه هنگام تحویل آن به خریدار و اجتناب از عدم انصاف و عدالت در توزین كالاتوصیه و تاكید می‌نماید. قرآن همچنین در مورد صحت مقادیر تاكید دارد. همچنین قرآن بر ضمانت اجرای قراردادها، حفظ حدود و ثغور اموال و پایبند بودن بر عهد و پیمان تاكید می‌نماید.

قرآن كریم در رعایت اوزان و مقیاسات شدیداً تاكید می‌نماید و می‌فرماید: «آسمان را كاخی رفیع گردانید و میزان را در عالم وضع فرمود و حكم كرد ای بندگان هرگز در میزان عدل تعدی و نافرمانی نكنید و هر چیز را به ترازوی عدل و انصاف بسنجید و هیچ در میزان‌ها كم فروشی و نادرستی نكنید».

این صراحت، صداقت و قابلیت اطمینانی كه اسلام درباره داد و ستد و تجارت مقرر داشته است، امروزه حتی ملل متمدن جهان نیز به آن وقوف حاصل نموده اند. ارزش كاربرد اوزان و مقیاسات به گونه صحیح و استاندارد در تجارت كه در همین اواخر ارزش و اهمیت وافری كسب نموده چهارده قرن قبل مورد تائید خاص اسلام بوده است. پیامبر اكرم(ص) خطاب به كسانی كه با اوزان و مقیاسات سرو كار داشتند فرمود: دو چیز به شما سپرده شده است كه موجب هلاكت مردم قبل از شما بوده است.

در حال حاضر، حتی در بسیاری از كشورهای در حال توسعه جهان، اوزان و مقیاسات به گونه استاندارد مورد استفاده قرار نمی گیرد. قرآن در مورد اجتناب از تقلب در معاملات نیز كه امروزه یكی از بلایای جهان امروز و خصوصاً كشورهای در حال توسعه به شمار می‌رود، تاكید دارد. چهارده قرن قبل، در آن هنگام كه مدارك مكتوب و مستند به ندرت مورد استفاده قرار می‌گرفت، قرآن بر این امر تصریح نموده است كه موافقت‌های فیمابین می‌باید در حضور شهود به صورت مكتوب تهیه وتنظیم گردد. این نشانگر رهنمود قرآن بر مسائل روزمره زندگی است.قسم دروغ، عادت ناپسندی است كه اكثر فروشندگان در عرضه كالاهای خود به آن متوسل می‌شوند و سعی می‌كنند خریداران خود را از این طریق متقاعد سازند. اسلام این عادت سخیف را منع نموده است.

پیامبر اكرم(ص) فرمودند: «قسم، مطمئناً به كاستی كالا می‌انجامد و خیر و بركت را از آن (دادوستد)زایل می‌گرداند.»خداوند متعال در قرآن كریم می‌فرماید: «خداوند بیع (دادوستد) را حلال و ربا را حرام كرده است.» دادوستد در موارد زیر با ربا تفاوت دارد. در داد و ستد، مبادله كالا بین خریدار و فروشنده در شرایط متساوی انجام می‌پذیرد. زیرا خریدار از محل خرید از فروشنده به سود خود می‌رسد و فروشنده در عوض كار، هوشیاری و وقتی كه در تولید كالای مورد معامله مصروف داشته است. در دادوستد، اگر امكان سود زیادی هم وجود داشته باشد، فروشنده ممكن است فقط یك بار از این سود سرشار برخوردار گردد. هنگامی كه كالابر مبنای قیمت بازار به فروش درآید معامله خاتمه می‌پذیرد. مفهوم آن این است كه خریدار پس از انجام معامله چیزی به فروشنده نمی دهد. اسلام به تمام جزئیات معامله و دادوستد در قرآن اهمیت داده و تمام اصول آن را بیان نموده است. چرا كه خریدو فروش حلال و درست و پول و سودی كه از آن به دست می‌آید در تمامی جنبه‌های زندگی انسان تاثیر دارد. بدیهی است كه عمل كردن به مواردی كه آیات قرآنی بیان نموده باعث سالم سازی اقتصاد و رشد بهینه آن می‌گردد.

اختلافات مالی یکی از مهمترین علل بروز کدورت ها و نزاع ها در جامعه است. این گونه اختلافات در اثر خرید و فروش‌های بی‌ضابطه ایجاد می‌شود و بین دوستان و برادران دینی جدایی و تفرقه می‌اندازد.اسلام در مورد خرید و فروش، احکام بسیار زیادی دارد که آنچه در اینجا مورد نظر است بیان این مطلب است که بیشتر اختلافات بین خریدار و فروشنده در اثر سهل انگاری و خروج از ضوابط معامله است. اسلام خرید و فروش را از جمله “عقود لازم” برشمرده، یعنی وقتی معامله‌ای با ضوابط شرعی انجام شود، باید الزاماً جنس و پول رد و بدل شود. لذا دو طرف معامله باید کاملاً هوشیار باشند تا در اثر سهل انگاری، ضرری متوجه آنها نشود.به بعضی از شرط‌هایی که اسلام تأکید کرده اشاره می‌شود:

1- خریدار و فروشنده باید عاقل و بالغ باشند.

2- هر دو طرف معامله باید صیغه عقد بخوانند و به معامله و عواقب آن دقت کنند.

3- مورد معامله را کاملاً مشخص کنند، مثلا طول و عرض یک زمین کاملاً بیان شود یا وزن، یا متراژ و همه خصوصیات کالای مورد معامله به روشنی بیان گردد.

بنابراین معاملاتی از این دست باطل است که به شخص ماهیگیری گفته شود تور بیانداز و هر چه را در تورت آمد به فلان قیمت می‌خرم، یا خریدن گوساله ای که هنوز زاییده نشده یا معامله شیری که دوشیده نشده است، چرا که حجم و وزن آن هنوز مشخص نیست.

4- مورد معامله قابل رؤیت و در دسترس خریدار باشد، مثلا مالی را که هنوز از گمرک خارج نشده، نباید فروخت یا چیزی را که خریداری شده، قبل از اینکه در اختیار خریدار قرار بگیرد، نباید به شخص دیگری فروخت، زیرا چه بسیار شده که بعد از اتمام معامله، فروشنده قادر به تحویل جنس نیست یا اساسا مال در این میان از بین رفته یا مثلا با بارش باران یا تابش آفتاب، اجناس خراب یا فاسد شده. و به هرحال اختلاف پیش می‌آید که این ضرر را چه کسی باید بپردازد.

5- جنس مورد معامله اگر وزن کردنی است با معیار مورد قبول طرفین وزن شود.

6- صاحب اصلی مال حتماً مشخص باشد، بنابراین مثلا خرید و فروش زمین‌هایی که حاکمین جور از صاحبان اصلی آنها به اجبار می‌گیرند یا مصادره می‌کنند، جایز نیست، مگر با جلب رضایت صاحب اصلی.

منابع:

وسائل الشیعه، ج 12، از صفحه 248 تا 282.

مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل ج 13 ، ص 298 ، ح 15410

کافی(ط-الاسلامیه) ج 5 ، ص 273 و 274 ، ح 1

من لا یحضر الفقیه ج 4 ، ص 12 ،ح 4968 (شبیه این حدیث در امالی(صدوق) ص 427 ،ح 1)